در روستاي عليصدر از توابع شهرستان كبودراهنگ و75 كيلومتري شمال غربي شهرهمدان يكي از عجايب طبيعي جهان و نمونه نادري از غارهاي آبي قابل قايقراني به نام غار عليصدرواقع شده است كه به طول جغرافيايي 48درجه و 18دقيقه و عرض درجه و18دقيقه داراي ارتفاع 1900متر از سطح درياست.امكان دسترسي به غار عليصدر ازسه مسير فراهم است:

1-همدان لالجين به بيجار كه جديد الاحداث و مناسب تر است.

2 -از تقاطع سه راهي پايگاه هوايي نوژه ( در جاده همدان به رزن)

3 -از طريق همدان به صالح آباد.




 غار عليصدر در ارتفاعات ساري قيه ( صخره زرد)‌به وجود آ مده است.در اين كوه دو غار ديگر به نامهاي سوباشي و سرآب وجود دارد كه ترتيب 11و 7 كيلومتربا غارعليصدر فاصله دارند به لحاظ گسترش زياد لايه هاي سنگ  آ هك متبلور در منطقه امكان ارتباط بين غارهاي مذكور با غار عليصدر وجود دارد.

 تاريخ پيدايش :

 زمين شناسان قدمت سنگ هاي اين كوه را به دوران دوم زمين شناسي يعني دوره ژوراسيك ( 190 تا 136 ميليون سال قبل ) نسبت مي دهند و شواهد به دست آمده از درون غار حاكي از آن است كه اين غار پناهگاه انسان هاي اوليه بوده است .



مردم روستاي عليصدر و روستاهاي اطراف از قديم الايام به وجود آن پي برده بودند واز آب آن بهره برداري مي كرده اند ولي هيچگاه كاربري گردشگري آن مطرح نبوده است تا اينكه در پنجم مهرماه 1342 گروهي 14 نفره از اعضاءهيئت كوهنوردي همدان غار عليصدر را مورد بازديد وكاوش قرار دادند.

اين عده توانستند با وسائل ابتدايي مانند چراغ دستي و تيوب لاستيك مقداري در درون غار پيشروي كنند بازديد اين گروه در روزنامه هاي محلي منعكس شد ودر سال 1346 با پخش خبر كشف يك غار شگفت انگيز و بي انتها در سطح رسانه هاي ملي سيل محققان كوهنوردان و علا قمندان اثر طبيعي به سوي آن سرازيز شد .

در سال 1352 كوهنوردان همداني دهانه ورودي غار  را به قطر 50 سانتيمتر تعريض نمودند واز سال 1354 استفاده عمومي از غار عليصدر آغاز شد در آن زمان اهالي روستا مسافران را با چراغ دستي قايق و پارو به ديدن قسمتهاي ابتدايي غار مي بردند .



چگونگي ايجاد:

 - در نتيجه تركيب آب حاصل ازبارش قطرات باران با گاز دي اكسيد كربن موجود در هوا تشكيل اسيد كربنيك ضعيف ونفوذ آن در زمينهاي آ هكي و انجام واكنش شيميايي تركيبي نا پايدار به نام بي كربنات كلسيم به وجود آورده است چون اين ماده در آب محلول است در درون لايه هاي آهكي ضخيم فضاهاي خالي ريزي ايجاد كرده واين فضاهاي خالي ميليون ها سال گسترش پيدا كرده و به مورور به هم پيوسته اند وبه عبارتي ميليونهاسال قلم صانع جهان خلقت به حكاكي ونقش آ فريني اين شاهكار شگفت انگيز مشغول بوده است تا اين غار بسيار وسيع در دل زمين ايجاد شده است .



 زيبايي هاي غار عليصدر :

 - غار عليصدر از بسياري جهاد علي الخصوص به علت وجود گذرگاههاي ممتد آبي و درياچه هاي وسيع و قابل قايقراني كه در سرتا سر غار گسترده شده اند يك از زيبا ترين جلوهاي طبيعي ايران وجهان و پديده اي  منحصر به فرد در نوع خود ميباشد كه فقط در معدودي از غارهاي جهان مثل غار موليس در فرانسه و غارهاي شواليه وبوكان در استراليا چنين زيبائيهاي خيره كنندهاي وجود دارد آب درياچه غار بدون رنگ و بو ميباشد و مزه آن معمولي است وهيچگونه حيات جانوري در آن وجود ندارد درجه حرارت آن در طول سال ثابت ودر حدود 12 درجه سانتي گراد و به قدري زلال است كه تا عمق 10 متري با نور معمولي و چشم غير مسلح بخوبي قابل رويت است نتايج آزمايشهاي فيزيكو شيميائي بر رور آن نشان مي دهد كه در نقاط مختلف غار ثركيبات شيميائي آن نزديك به هم بوده وجزء آبهاي بي كربناته كلسيك سبك با  ph اسيديته نزديك به خنثي ميباشد وبدليل وجود املاح آهكي فراوان در آب غير قابل خوردن است از آنجا كه مازاد آب غار توسط رشته هاي مختلفي ( مثل چشمه شور ) به خارج غار هدايت مي شود لذا ? سطح آب در طي فصول و سالهاي مختلف به استثنا ء مواقع كم آ بي يك نواخت است ولي در مواقع كم آبي داراي نواساناتي بوده كه آثار آن برروي ديواره غار به خوبي مشهود است.




آب غار در قسمتهاي مختلف آن از صفر تا 14 متر در نوسان است آب درياچه غار از چشمه هاي زير زميني ريزش مداوم آب از ديوار وسقف غار تامين ميشود كه منشا آنها به طور كلي از محل ريزشهاي جوي است سقف غار كه در بعضي قسمتها تا حدود 10متر از سطح آب ارتفاع دارد پوشيده از كربنات كلسيم خالص ودر بعضي قسمتها مخلوط با عناصر ديگر است كه برسر راه جريان آب از خارج به داخل غار به وجود آمده اند اين روسوبات به صورمختلف استالا كتيت هايي ( چكنده ) را تشكيل داده اند ودر كف غار ودر جاهايي كه آب وجود ندارد استالاكميت هايي ( چكيده) با اشكال متنوع و جذاب به فور ديده ميشود منظره داخل غار بسيا ربديع و هواي آن يسبار پاك و لطيف بوده و عاري از هر گونه گرد وغبار والودگي ميكروبي است ودر تابستان خنك ودر زمستان گرم و مطبوع است همچنين هواي داخل غار سبك بوده وحالت سكون مطلق دارد به طوري كه چنانچه شمعي در آنجا روشن كنند هيچ  گونه حركتي در شعله شمع ديده نمي شود.در برخي از معابر غار 10 الي11 كيلومتر پيشروي شده است ولي هنوز تمام كانلها و شبكه هاي ارتباطي غار كشف نشده اند در حال حاضر پس از طي مسير قابل قايقراني غار نوردي پياده در قسمت خشكي غار آغاز مي شود و گردشگران پس از طي مسافتي نسبتا طولاني مجددا با قايق ادامه مسير مي دهند تا كنون 14 كيلومتراز معابر غار كشف شده ولي تنها 4 كيلومتر از معابر كه با پرژكتور نور پردازي شده اند مورد بازديد قرار مي گيرند در مجموع بازديد از محوطه وسيع قنديل بزرگ جزاير سوم و چهارم قايقراني غار نوردي و گذر از پيچ و خم گذرگاههاي آبي و دالانهايي با سقف بلورين به بيننده مي با وراند كه در اين اثر حقيقتا يكي از شاهكار هاي جهان آفرينش است و هيچ وصفي توان توصيف اين همه شكوه و زيبايي را ندارد.




 تاسيسات رفاهي و تفريحي جنبي - در مجموعه سياحتي غار عليصدر براي بازديد كنندگان تسهيلاتي شامل :

1)يك باب مهمانسرا

2)ده دستگاه ويلاي چوبي يك و دو خوابه

3) شانزده  دستگاه سوئيت اقامتي

4)پنجاه دستگاه چادر صحرائي




رستوران ،بازارچه خريد مواد خوراكي و صنايع دستي نمازخانه ،سرويس بهداشتي توقفگاه اتومبيل وسايل بازي كودكان فضاي سبز و امكان كوهنوردي فراهم است .

















برگرفته از سایت ایران نما

در داخل شهرستان ملایر و در مسیر بلوار جدیدالاحداث ملایر به بروجرد و در داخل مزارع یونجه و باغات انگور بنای آجری گنبدی شکلی وجود دارد، این بنا که به یخدان میرفتاح معروف است، توسط شخصی خبر و نیکوکار به نام میرفتاح که در زمان قاجاریه می‌زیسته احداث شده است. ارتفاع یخدان از سقف گنبدی آن تا سطح یخچال (زمین) 12 متر و از سطح تا کف که منبع ذخیره یخ می‌باشد به 4 متر می‌رسد. بر فراز طاق نیم‌کره یخدان (دهانه) سوراخی به قطر 3 متر وجود دارد، قطر یخدان در سطح زمین 12 متر می‌باشد. یخدان دارای دو درب می‌باشد که یکی به شکل دهلیز و مخصوص تخلیه یخ می‌باشد که هنوز آثار و بقایای آجری با شیب ملایم آن نمایان است. علاوه بر این درب، درب اصلی است که با یک پلکان به محل برداشت یخ و نهایتا قسمت انتهایی یخدان منتهی می‌شود. ضخامت دیواره‌های گنبد یخدان در قسمت تحتانی 92 سانتی‌متر و در قسمت فوقانی از ضخامت آن کاسته و به 3 ردیف آجر 20 سانتی‌متری ختم می‌گردد. شایان ذکر است که در وسط آجرهای به کار رفته در دو جنبه داخلی و خارجی 2 ردیف خشت از گل رس در لابلای دیواره گنبد به کار رفته است، استفاده از خشت به این دلیل است که به کمک خاک رس که عایق طبیعی به شمار می‌آید، از نفوذ گرما در تابستان و هوای گرم و ذوب شدن یخ جلوگیری به عمل آورد. علاوه بر این به منظور جلوگیری از جذب تابش خورشید و نفوذ گرما به داخل بنا سطح جدار خارجی گنبد را از خاک رس سفید اندود نموده‌اند.

خانه تاریخی لطفعلیان در خیابان شهید مصطفی خمینی شهرملایر قرار دارد که بخشی از یک مجموعه مسکونی به یادگار مانده از دوره قاجار است.سازنده و مالک اولیه خانه مرحوم محسن مصدقی معروف به مصدق الممالک بوده که در عصر فتحعلیشاه قاجار واسطه رابطه خویشاوندی که به دربار داشته با بهره‌گیری از معماران زبده آن دوره اقدام به ساخت این مجموعه نموده است.بخش‌های سه گانه این مجموعه عبارتند از: اندرونی، حسینیه، خانه و اصطبل. خانه کنونی، حسینیه این مجموعه بوده که بعدها توسط مرتضی خان لطفعلیان خریداری شد و کاربری مسکونی یافت.این خانه در 2 طبقه ساخته شده است، سقف طبقه همکف پوشیده از طاق‌های آجری زیباست و پوشش طبقه فوقانی آن به صورت مسطح با تیر چوبی است.زیباترین بخش بنا حوض‌خانه است که با طاق‌نماهای زیبای آجری به شیوه چهار بخشی پوشیده شده است.جریان آب قنات و وجود 2 حوض سنگی در کف، هوا و فضای بسیار خنک و فرح‌بخشی را جهت گذر از گرمای تابستان برای ساکنین ایجاد کرده است.از دیگر ویژگی‌های این بنا می‌توان به تزئینات لمبه کوبی چوبی در سقف طبقه اول و وجود درهای ارسی با شیشه‌ای الوان اشاره کرد.خانه لطفعلیان،اکنون با کاربری موزه، معرف آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم شهرستان ملایر است. همچنین اداره سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ملایر نیز در این مکان دایر است. خانه تاریخی لطفعلیان در سال 1380 با شماره 4892 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

















برگرفته از سایت ایران نما

قلعه تاریخی نوشیجان یکی از آثار تاریخی مهم ایران و استان همدان می باشد. این دژ تاریخی در 60 کیلومتری جنوب همدان و 20 کیلومتری غرب ملایر در منطقه ای به نام شورکات و در نزدیکی روستای شوشاب در کنار رودخانه حرم آباد و به فاصله 2 کیلومتری از جاده ملایر به همدان واقع شده است. ارتفاع قلعه تا زمین های اطرافش به 30 متر می رسد. قسمتی از این قلعه زمانی آتشکده بوده است. ساختمان بنا برروی تپه ای طبیعی از سنگ بنا گردیده است. در حفاری قدیم نوشیجان 3 طبقه کشف شده است که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می دهند. اما چنین گفته شده که ممکن است قبل از مادها نیز اقوامی در آنجا سکونت داشته اند. بررسیهای باستان شناسی ، زندگی در سه دوره مادی، هخامنشی و اشكانی را در این منطقه نشان میدهد بطوریكه زندگی در دوره مادی ، ازبقیه دوران شاخص تر بوده است. رونق این محل در نیمه دوم قرن هشت پ م تا نیمه اول قرن شش پ م بوده است. آثار معماری مادی در این منطقه عبارتند از بنای موسوم به اولین آتشكده ، تالار ستوندار آپادانا ، معبد مركزی ،اتاقها و انبارها ،تونل و حصار. تاقهای هلالی و پوشش سقف به صورت گهواره ای ، استفاده از مقرنس در تزیین بنا و وجود تالار ستوندار جزو اولین نمونه های مشابه در فلات ایران است

برگرفته از سایت ایران نما

 این سراب در 15 کیلومتری شمال غربی نهاوند، بالاتر از روستای ملوسان و پشت کوه های آردوشان و سیاه دره قرار گرفته و زیستگاه برخی از حیوانات و پرندگان نیز است.

آب این چشمه پر آب، به صورت رودی جریان می یابد و در بستر آن گونه هایی از ماهی ها زندگی می کنند.

مازاد این سراب، پس از سیراب کردن زمین های کشاورزی و روستاهای مسیر خود، به خرم رود می ریزد.

 

 

کلمه سرآب از دو بخش «سر» و «آب» تشکیل شده است که به معنای سرچشمه آب می‌باشد. آب حاصل از بارش پس از نفوذ در زمین به صورت چشمه در سطح زمین جاری می‌شود که معمولاً بسیار پرآب می‌باشند.

* سرآب گاماسیاب نهاوند: سرآب گاماسیاب بزرگ‌ترین چشمه ایران است و در 20 کیلومتری جنوب شهرستان نهاوند به سمت نورآباد (در استان لرستان) و در مجاورت روستای تاریخی وراینه قرار دارد. این چشمه از دره‌های شمالی رشته کوه گرین (کوه چهل نابالغان) سرچشمه می‌گیرد و یک رودخانه بزرگ به نام گاماسیاب را تشکیل می‌دهد که به هنگام عبور قسمت عمده روستاها و باغ‌های غربی را مشروب ساخته و راهی شهرستان صحنه در استان کرمانشاه می‌شود. در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق-آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره‌برداری نموده‌اند. آب این چشمه دارای کیفیت عالی می‌باشد و میزان دِبی (آبدهی) آن 5 مترمکعب در ثانیه با دمای متوسط 5 درجه سانتی‌گراد است. منبع آب این چشمه از یخچال طبیعی است.

کمی بالاتر از چشمه دهانه غاری دیده می‌شود که پیمایش آن نیازمند در اختیار داشتن تجهیزات غارنوردی است. در سمت چپ دهانه این غار دو لوح بزرگ و کوچک در ارتفاع 3 متری دیده می‌شود که در سال 1309 هجری قمری به فرمان ناصر‌الدین شاه نوشته شده است.



* سرآب فارسیان نهاوند: سرآب فارسیان در 32 کیلومتری جنوب غربی نهاوند واقع شده است. این چشمه با آبدهی 1/5 مترمکعب در ثانیه، هر ساله تعداد زیادی از گردشگران داخلی را به سوی خود جذب می‌کند.

* سرآب کنگاور کهنه نهاوند: سرآب کنگاور کهنه در 45 کیلومتری غرب نهاوند و در نزدیکی روستای کنگاور کهنه قرار گرفته است. دبی متوسط این سرآب حدود 0/5 مترمکعب در ثانیه برآورد شده است. در ابتدای سرآب یک درخت تنومند و کهنسال چنار که عمر آن به بیش از 400 سال می‌رسد، خودنمایی می‌کند. در اطراف این چشمه درختانی همچون چنار و بید نیز خودنمایی می‌کنند.



* سرآب گیان نهاوند: سرآب گیان در 22 کیلومتری جنوب غربی نهاوند در دامنه کوه‌های گرین (از رشته کوه‌های زاگرس) جریان دارد و یکی از تفریحگاه‌های غرب کشور به شمار می‌رود. آبدهی سالانه این سرآب در حدود 2500 لیتر در ثانیه است که پس از مصارف آشامیدنی اهالی و استفاده‌های کشاورزی روستاهای اطراف، مازاد آب به رودخانه گاماسیاب می‌ریزد. در مسیر این سرآب، جنگلی طبیعی وجود دارد که وسعت آن بیش از 100 هکتار است و شامل درختان قطور و کهنسال بلوط، چنار، زالزالک، گرو، بید، زبان گنجشک، گوجه وحشی، داغداغان، آلوچه، مو، انجیر، ون، گلابی، بادامک وحشی می‌باشد.

در قسمت غرب این سرآب، زمین‌های روستاهای ظفرآباد و میهن‌آباد واقع شده‌اند. تپه باستانی گیان نیز در 2 کیلومتری این سرآب قرار دارد.

برگرفته از سایت ایران نما

حمام حاج آقا تراب (یا حمام دوقلو ) در محله علی آباد واقع در بافت قدیمی شهر نهاوند قرار دارد در سر در ورودی این بنا ، كتیبه ای نصب شده كه نام بانی حمام و تاریخ ساخت آن را ، سال 1230 هجری شمسی در زمان ناصرالدین شاه قاجار بیان می كند ولی به سبك دوران صفویه ساخته شده است . علت شهرت آن به حمام دوقلو به این است كه حمام از دوقسمت تشكیل شده قسمت اول دارای سردینه (حمام سرد ) و گرمینه (حمام گرم ) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال ، اشراف و شاهزادگان قرار می گرفته و قسمت دوم همان حمام كه آن هم به نوبه خود دارای سردینه و گرمینه بوده ( ولی در ابعاد كوچك ) ویژه افراد عادی و طبقات پایین جامعه بوده است . بر هلالی بالای ستون های حمام تصاویر زیبایی از شاهنامه نقش بسته است ، كه گویای داستان جنگ رستم با دیو سفید است . این تصاویر با هفت رنگ ، صحنه هایی از داستان شاهنامه را نشان می دهد . كه به طرز ماهرانه ای كاشی كاری شده است





























برگرفته از سایت ایران نما

چکیده
در طول تاریخ، احداث راه و جاده یکی از نشانه های شکوفایی هر تمدنی محسوب شده  است . پل‌ها و کاروانسراها به عنوان نوعی از سازه های کاربردی بشر برای ایجاد ارتباط بیشتر با ممالک دیگر به وجود آمده و نقش زیادی در تبادلات اقتصادی و سیاسی ملل داشته اند. احداث کاروانسرا و پل در ایران دوره صفویه، برای برقراری ارتباط بیشتر بین شهرها و مراکز تجاری رونق فراوان گرفته است. از این میان، استان  همدان به دلیل اهمیت فراوانی که از گذشته در بین شهرها و روستاهای همجوار داشته همواره در ساخت و احداث کاروانسرا و پل‌ پیشتاز بوده است. در دوران صفویه به علت گسترش تجارت، احداث پل و کاروانسرا در همدان نیز رونق گرفته که این به واسطه نزدیکی به مرزهای عراق و ضرورت ارتباط تجاری و سیاسی با آن نقاط بوده است. پیش فرض بنیادین این پژوهش، تبیین معماری کاروانسرا و پل شاه عباسی فرسفج در شهرستان تویسرکان در دوره صفویه است. بناهایی که در اثر گسترش ارتباطات تجاری و سیاسی احداث گشته اند و بررسی آنان پژوهشگران را در احیا مسیرهای تجاری یاری می رساند.


مقدمه

نیاز انسان به سر پناه و مامن نه تنها در حضر، بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است، در دوران اسلامی ایجاد  بناهایی با ویژگی‌های گوناگون شهرها، روستاها، جاده‌های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام‌های مختلف چون رباط، کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد. به طور کلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مذهبی بستگی داشته و شکل‌یابی و توسعه آن با موارد ذکر شده در ارتباط مستقیم می‌باشد. عملکرد گوناگون کاروانسرا در گذشته باعث گردیده نام‌های متفاوتی برای این‌گونه بناها در فرهنگ لغت جای گیرد؛ کاربات، رباط، ساباط و خان که در واقع عملکرد و وظایف مشابهی مانند کاروانسرا داشتند، ولی از لحاظ ویژگی‌های معماری متفاوت بودند . (1) کاروانسراهای داخل شهر مکانی بودند برای داد و ستد کالاها، اقامت برای بازرگانان، محلی برای کسب و تجارت تجار مقیم شهر، انبار برای کالا و مواردی از این قبیل؛ بنای کاروانسرا از یک حیاط نسبتاً وسیع با حجره‌هایی در اطراف تشکیل می‌شده است.(2) کاروانسراهای خارج از شهر معمولاً در مسیر شاهراه های تجاری قرار می گرفتند. این بناها اغلب به دستور حکام محلی و یا شخص شاه ساخته می شدند و به نوعی از سوی این بزرگان وقف می گشتند تا زمینه ساز عمران، آبادانی و گسترش تجارت باشند. در این مقاله سعی گشته کاروانسرای شاه عباسی و پل فرسفج مورد مطالعه و بررسی قرار گرد.
روستای فرسفج
روستای فرسفج دهی از دهستان‌های بخش قلقل‌رود، واقع در 24 کیلومتری جنوب غربی شهرستان تویسرکان می‌باشد.(3)
کاروانسرای شاه عباسی (فرسفج) بنای کاروانسرای فرسفج در تاریخ 6 / 12 / 1376 به شماره 1970 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
موقعیت مکانی کاروانسرای فرسفج
کاروانسرای فرسفج؛ در حدود 10 کیلومتری جنوب غربی شهر تویسرکان و در مجاورت روستای فرسفج در دامنه کوه واقع شده است.
پیشینه تاریخی کاروانسرای فرسفج
این کاروانسرا در کنار جاده قدیمی که آن نیز در زمان صفویه احداث گردیده ساخته شده است، و از راههای مواصلاتی مهم محسوب می‌شد که پایتخت را به سرحدات غربی متصل می‌کرده است؛ این جاده تا یک قرن پیش دایر و مورد استفاده کاروانیان قرار داشته تا چهل یا پنجاه سال پیش بیشتر قسمت‌های این بنا سالم و پابرجا بود ولی طی نیم قرن اخیر تدریجاً متروک گردید. نظر به اینکه عده‌ای از سفالگران محلی چندین سال است که حجرات کاروانسرا را اشغال نموده و آنجا را تبدیل به کارگاه سفالگری نموده‌اند، چنان که به اقتضای کار دود ناشی از کوره‌ها بنا را کثیف کرده است.(4)
تحلیل معماری کاروانسرای فرسفج
کاروانسرای فرسفج با اضلاعی در حدود 65 متر و مساحت تقریبی 4000 مترمربع متشکل از یک محوطه بزرگ مربع شکل می‌باشد که گرداگرد آن اتاق‌های متعدد متصل به هم با ایوان‌ها و فرش اندازهایی مناسب برای اقامت مسافرین بوده و به موازات جبهه‌های شمالی و شرقی و غربی حیاط در کاروانسرا سه ردیف اصطبل وجود داشت (طرح 1-2). در این کاروانسرا همچنین انبارهای متعدد برای ذخیره و نگهداری علوفه ساخته شده بود. کلیه قسمت‌های بنا از آجر ساخته شده و با داشتن دیوارهای قطور و سقف‌های طاق ضربی آجری از استحکام فوق العاده ای برخوردار بوده است. از سوی دیگر در چهارگوشه آن برج‌های آجری استوانه‌ای ساخته شده که بدنه آن با آجرهای تراشیده و ظریفی پوشیده شده است. بنای مذکور علاوه بر این که محل مناسبی برای بیتوته مسافران محسوب می‌شد، وجود برج و بارو موجب این تصور است که احتمالاً جنبه نظامی نیز داشته است. در داخل بنا نیزدر قسمت فوقانی برج‌ها چند ردیف آجرکاری کنگره شکل اجرا شده است و نیز در سطح جانبی و سقف‌های بهارخواب‌ها و ایوان‌های جلوی حجرات آجرکاری ظریف به چشم می‌خورد. در لبه پشت‌بام گرداگرد کاروان سرا به طرف خارج و در هر 70 متر ناودان‌هایی از سنگ سفید کار گذاشته بودند. مدخل و سردر ورود با چند ردیف طاق جناغی شکل و ردیف‌هایی از تزئینات آجری ساخته شده و در این قسمت محوطه مدوری وجود دارد که سقف گنبدی آن را با ردیف های منظم آجر پوشانده اند.(5) 

مدخل و سردر ورودی کاروانسرا؛ به شکل جالب توجهی با چند ردیف طاق جناغی‌شکل محکم و ردیف‌هایی از تزیینات آجری در ضلع شمالی کاروانسرا ساخته شده است. در این قسمت محوطه مدوری (مانند هشتی) وجود دارد که سقف گنبدی آن با ردیف‌های منظم و یکنواخت آجر پوشش یافته است 

صحن کاروانسرای فرسفج
کاروانسرا دارای محوطه بزرگ مربع شکل با اضلاعی در حدود 65 متر و به مساحت تقریبی چهار هزارمتر بوده است؛ گرداگرد صحن مذکور حجرات و اطاق‌های متعدد متصل به هم با ایوان‌ها و فرش انداز‌های مناسب برای اقامت و استراحت مسافرین قرار داشت. بهارخواب یا ایوان جلو اطاق‌ها به طرز مناسبی ساخته شده که مسافرین می‌توانستند در فصول گرم از آن استفاده کنند. وجود حیاط وسیع برای بارگیری و باراندازی و استراحت چارپایان در تابستان‌ها مناسب می‌باشد.(6)  به موازات جبهه شمالی، شرقی و غربی آن در سه ردیف اصطبل وجود داشت که هر ردیف آن گنجایش نگهداری حداقل پنجاه راس اسب و قاطر داشت. همچنین انبارهای متعدد برای ذخیره و نگهداری علوفه و علیق ستوران ساخته شده بود.
حجره ها
کاروانسرا حجره‌هایی در چهار طرف خود دارد که این حجره‌ها به وسیله راهرویی سرتاسری به یکدیگر راه دارند. در بافت ساختمانی، محل استراحت افراد کاروان و چارپایان پیش بینی شده است. بدنه دیوارها کلاً از خشت خام است اما پایه دیوارهای حجره از سنگ و آجر پی‌چینی گردیده است. این بافت ساختمانی و ارتباط حجره‌ها به هم، سبب جریان هوا و ایجاد خنکی در روزهای گرم تابستان را می‌نماید.(7)  نکته جالب در خصوص وضع ساختمانی کاروانسرای شاه عباس تویسرکان در خور توجه است و آن را از کاروانسراهای دیگر متمایز می‌سازد این است که این کاروانسرا دارای برج و بارو بوده که وجود این برج و باروها موجد این نکته است که احتمالاً این بنای بزرگ ضمن آن که محلی برای اقامت و محافظت و استراحت کاروانیان و مسافران بوده، در وجه دیگر دارای جنبه نظامی نیز بوده است.(8) 

بررسی شرایط حفاظتی مرمتی کاروانسرای فرسفج
نظر به این که کاروانسرا در دامنه کوه و جبهه شمالی روستا واقع شده است و از جهات شمالی و غربی توسط منابع طبیعی ارتفاعات محدود شده است لذا در جهات شرقی و جنوبی بنا به شعاع 300 متر از هرگونه ساخت و سازی در مجاورت بنا جلوگیری به عمل می‌آید. با توجه به منحصر به فرد بودن کاروانسرای فرسفج در سطح استان همدان که نشانگر تاریخ صفویه و نوع معماری آن دوره در این استان می‌باشد سازمان میراث فرهنگی اقدام به مرمت بنای مذکور نمود تا قسمتی از تاریخ معماری در این استان را در دوره صفویه حفظ نماید. شروع کار تعمیرات و مرمت این بنا مورخ 1371 شروع و روند تعمیرات این اثر تاریخی در 4 فصل کاری به انجام رسید که تعمیرات انجام شده بدین گونه است: پاک‌سازی 4 حجره ایوان‌دار از خاک و ضایعات سفال‌های شکسته شده، سکوبندی ایوان حجرات با آجرهای مربعی شکل هماهنگ با بافت معماری بنا، احیا و مرمت بخش‌های تخریب شده، سطوح بدنه با آجرهای نو و دیوارچینی قسمت‌های تخریب شده اطراف پشت‌بام و تثبیت و تحکیم آنها، احیا و مرمت بخاری‌ها و کانال دودکش‌های داخل حجرات و ایوان حجرات ، تقویت و پی‌بندی بخش‌های تحتانی یکی از برج‌های تزئینی در جبهه خارجی واقع در ضلع شرقی ورودی بنا که احتمال ریزش و تخریب آن می‌رفت، اندود کاه‌گل پشت بام ایوان حجرات احیا شده، انجام مواردی از قبیل تخریب دیوارهای الحاقی جدید و تخریب کوره‌های سفالی که توسط مخازن در داخل اصطبل‌ها و فضای داخلی کاروانسرا ایجاد شده بود، احیاء و مرمت 6 باب از حجرات ایوان‌دار کاروانسرا شامل دیوار مابین حجره و ایوان تا بازسازی بدنه‌ها و آجرفرش کف حجرات ایوان، احیا و مرمت دو عدد از ورودی‌های منتهی به بخش‌های عقبی کاروانسرا شامل تثبیت و تحکیم لبه‌های پشت‌بام، آجرچینی ازاره دیوارهای باربر حیاط، پیشانی حجرات، خاک برداری کف حیاط از آوار و خاک‌های اضافی و ضایعات خرده سفالینه سفالگران، تعمیرات موضعی شامل ملاط کشی بندها، تخریب بعضی از کوره‌های سفالگران داخل حجرات، تسطیح و رگلاژ دسترسی منتهی به کارگاه، تهیه مصالح مناسب از قبیل آجرهای چهارنبش سیمان، ماسه و گچ، خاک و شابلون، نصب داربست و شابلون‌بندی قرص‌های فضاهای هشتی ورودی کاروانسرا، سردر ورودی در جبهه خارجی، دو عدد پلکان قرینه در سردر ورودی اصلی کاروانسرا و احیای ایوان‌های داخلی، احیا و بازپیرایی چهار عدد از ازاره‌های طاق‌نماهای جبهه خارجی ضلع ورودی به طریقه خفته راسته، احیا و بازپیرایی 5 عدد از ازاره‌ها و دیوارهای باربر ایوان‌های حجرات جبهه داخلی در ضلع شرقی به منظور بازسازی طاق‌های ریزش شده، خاک‌برداری اضلاع غربی- شمالی- جنوبی و شرقی از آوار و ضایعات سفالی و تسطیح محوطه‌ بیرونی، انجام تعمیرات موضعی شامل: اندود کاه‌گل بخش‌های احیاشده، بندکشی، تخریب کوره‌های سفال‌گری و بدنه‌سازی‌ها، نصب تابلوی معرفی اثر، احداث و احیای سقف طاق ضربی قسمتی از سقف‌های ریخته شده دو دهانه‌ در جلوی حجرات، احداث و احیای سقف طاق‌ضربی جناغی سردر ایوان کاروانسرا، دورچینی یکی از باروهای کاروانسرا، احداث طاق ضربی کامل گنبدی در حجره‌ پشت ایوان شرقی بر اساس فرم اصیل خود.(9)
پل فرسفج (بنای پل فرسفج در تاریخ 21 / 02 / 1376 به شماره 1874 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است).
موقعیت مکانی پل فرسفج
در منتهی الیه جنوب غربی روستای فرسفج و به فاصله حدود یک کیلومتری کاروانسرای قدیمی این شهر، پل فرسفج  واقع گردیده است.
پیشینه تاریخی پل فرسفج
عقیده عموم و سوابق مسلم تاریخی حاکی از آن است که پل فرسفج در زمان شاه عباس صفوی ساخته شده است که با این وصف حداقل چهارصد سال از تاریخ احداث آن می‌گذرد ولی می‌توان احتمال داد که قدمت آن بیش از این باشد و شاید تاریخ ساختن پی و زیر بنای آن به زمان ساسانیان و حتی قبل تر از آن برسد؛ با این فرض که در طول تاریخ چندین بار بر روی پی قدیمی بازسازی شده است و آخرین بار در زمان صفویه بوده است. این تصور از آنجا ناشی می‌شود که اولاً: وجود پل برای ارتباط قراء طرفین رودخانه ضرورت داشته و طی قرون متمادی وجود پل در این محل امری اجتناب ناپذیر بوده است و ثانیاً: قرائن تاریخی از این موضوع حکایت دارند که فرسفج در زمان ساسانیان موقعیت مهمی داشته و محل استقرار سپاه بوده است، وجود پادگان در این محل طبعاً احداث پل را ضروری می‌نماید. این پل علاوه بر آن که نقش مهمی در رفت و آمد و ایجاد ارتباط بین ساکنین ده‌ها قریه دو طرف رودخانه را داشته، اساساً به دلیل آن که جاده کاروان رو بزرگی که در زمان صفویه احداث شده بود از روی آن عبور می‌کرده است به همین جهت شبکه ارتباطی مهمی را تشکیل می‌داد و قرن‌ها محل تردد هزاران کاروان و مسافرینی بوده که به شرق و غرب مملکت در تردد بوده‌اند، پل مزبور با کاروانسرای قدیمی در این محل از نظر ساخت مربوط به یک دوره زمانی بوده که بیانگر مجموعه‌ایی از راه و منزل‌گاه‌ها بوده است.(10)
تحلیل معماری
پل فرسفج در جهت شرقی- غربی واقع شده و دارای طول حدوداً 60 متر و عرض 8 متر می‌باشد پل دارای سه‌ دهانه چشمه بزرگ آبرو با قوس نسبتاً جناغی است که در حد فاصل آنها طاق‌نماهای کوچک به تعداد دو عدد با همان فرم به چشم می‌خورد (تصویر1). چشمه بزرگ پل از نظر معماری و حجم دارای ابعاد نسبتاً بزرگی است، پایه‌های پل با استحکام فوق العاده‌ای ساخته شده‌اند. مشخص نیست که قطر پایه‌ها در چه عمقی از زمین فرو رفته است ولی آنچه مشهود است، سطح پایه‌ها بیش از یک متر از کف رودخانه بالاتر آمده و سپس روی آنها پایه‌های پل ساخته شده است. سطح پایه‌ها در قسمت جلو دریچه‌ها بیش از یک متر پهنا ساخته شده تا آب هنگام خروج از دریچه‌ها پخش شده، فشار آن تعدیل و لطمه‌ای به پایه‌های پل وارد نسازد و نیز در قسمت دیگر که محل ورود آب به زیر پل می‌باشد آب شکن‌های به شکل مثلث ساخته شده است. در حال حاضر پل فرسفج فاقد هرگونه عوامل و عناصر تزیینی می‌باشد

بررسی شرایط حفاظتی، مرمتی پل فرسفج
با توجه به این که این پل به صورت مجموعه‌ای با کاروانسرا و حمام در این روستا بنا گردیده، از نظر اهمیت تاریخی قابل توجه می‌باشد لذا باید حریم منظری پل به گونه‌ای در نظر گرفته شود که ساخت و ساز فضاهای اطراف آن مانع تهدید پل از جانب فضای اطراف نگردد. لذا شعاع پیشنهادی جهت تعیین حریم درج یک پل؛ 300 متر در نظر گرفته می‌شد که در این محدوده از هر گونه ساخت و سازی باید جلوگیری به عمل آید. اما بدان دلیل که در فاصله 200 متری پل فرسفج، پل جدیدی از طرف سازمان جهاد سازندگی احداث شده؛ بنابراین پل مذکور فعالیت ارتباطی خود را از دست داده و تردد بر روی آن انجام نمی‌گیرد. (12)
عمده‌ترین عملیات مرمتی صورت گرفته در پل فرسفج عبارت است از:
ترمیم و مرمت پایه‌های پل در مجاورت بستر رودخانه که شامل اصلاح و مرمت پیوندی پایه و کف سازی بستر دهانه‌های پل با مصالح سنگی جهت جلوگیری از خالی شدن اطراف پایه‌ها، ترمیم، مرمت و تعویض سطوح آجری، بند کشی سطوح آجری با مصالح مناسب،  اصلاح و ترمیم جان پناه پل بر اساس الگوی موجود ، قلوه فرش کف معبر پل با شیب مناسب،  نصب تابلو معرفی و تاریخچه پل،  نصب موانع فلزی جهت جلوگیری از عبور وسایل نقلیه سنگین از روی پل.(13)
حاصل سخن
کاروانسرای فرسفج؛ از ابنیه قدیمی شهر تویسرکان می‌باشد و مربوط به دوران صفویه بوده است. کاروانسرای مذکور معروف به کاروانسرای شاه‌عباسی؛ محلی بوده که کاروان‌های مسافری و تجاری در آن وارد می‌شدند و برای مدتی در آن سکونت می‌کردند. احداث این کاروانسرا در این موقعیت و نزدیکی به بنای پل فرسفج مربوط به دوران صفویه نشانگر گسترش و اهمیت مسیرهای ارتباطی جهت امور تجاری است. این کاروانسرا در کنار جاده قدیمی ساخته شده که آن جاده نیز در دوران صفویه احداث گردیده و از راه‌های مواصلاتی مهم به حساب می‌آمده و پایتخت را به سرحدات غربی متصل می‌کرده است. این جاده تا حدود یک قرن پیش نیز همچنان دایر بوده است.کاروانسرای فرسفج با الگوی ثابت کاروانسراهای دوران صفویه ساخته شده است و دارای عناصر تزیینی شاخصی نمی‌باشد و تنها عنصر تزیینی آن آجرچینی به شیوه خفته راسته در سردر ورودی است. متاسفانه در حدود نیم قرن پیش بنا رو به ویرانی پیش می‌رفت و خصوصاً استفاده سفالگران محلی از این مکان به عنوان کوره در تخریب کاروانسرا نقش اساسی داشته است.
پل فرسفج از جمله پل‌های ارتباطی مهم در استان همدان می‌باشد، که هم به جهت تاریخی و هم به جهت کاربردی دارای اهمیت بوده است . پل مذکور در فاصله اندکی از کاروانسرای دوران صفویه ساخته شده که نزدیکی این دو بنا حاکی از اهمیت ارتباطی آنها برای امور تجاری بوده است. بنای پل به لحاظ معماری از سنت رایج دوران صفوی تبعیت می‌کند و دارای تزیینات خاصی نمی‌باشد. رودخانه‌ای که پل مذکور بر روی آن زده شده در حال حاضر در جریان است. متاسفانه به دلیل آن که در فاصله حدوداً 200 متری از این پل تاریخی، پل جدیدی مربوط به دوران اخیر احداث گشته است لذا پل فرسفج تا اندازه زیادی اهمیت خود را از دست داده است و به همین لحاظ از پل مذکور به عنوان مسیر ارتباطی فرعی در دوران حال استفاده می‌شود.
منابع
1.هویت شهر(نگاهی به هویت شهر تهران)، مصطفی بهزاد فر، نشر شهر، 1386. 
2. همدان دروازه تاریخ، علی جهانپور، انتشارات سپهر دانش، 1387.
3. دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، ج 4 (بناهای عام المنفعه)، کاظم ملازاده و مریم محمدی، انتشارات حوزه هنری، 1379. 
4. تاریخ هنر و معماری ایران در دوره اسلامی، محمد یوسف کیانی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، تهران، چاپ نهم، 1386.
5. تویسرکان، جلد اول، محمد مقدم گل محمدی، انتشارات غزالی، 1371.
6. آیینه تویسرکان، فرهنگ گلشائیان، ، انتشارات نشر مکث، 1382.
7. گزارش مرمت کاروانسرای فرسفج تویسرکان(1371)، آرشیو مرکزاسناد سازمان میراث فرهنگی استان همدان.
8. گزارش مرمت پل فرسفج تویسرکان، آرشیو مرکزاسناد سازمان میراث فرهنگی استان همدان.
پی نوشت ها:
(1) تاریخ هنر و معماری ایران در دوره اسلامی، ص265.
(2) هویت شهر (نگاهی به هویت شهر تهران)، ص273.
(3) آیینه تویسرکان، ص131.
(4) تویسرکان، جلد اول، ص164
(5) بناهای تاریخی در پناه قانون؛ 1381: 333.
(6) همدان دروازه تاریخ، ص376.
(7) همان.
(8) تویسرکان، جلد اول، ص 167.
(9) گزارش چهار فصل مرمت کاروانسرای فرسفج (1371) .
(10) گزارش مرمت پل فرسفج، ص 3.
(11) دایرة المعارف بناهای عام المنفعه ، ص 238؛ تویسرکان، ج اول، صص171 - 170.
(12) گزارش مرمت پل فرسفج، ص5 .
(13)همان، ص9.

 
 برگرفته از سایت ایران نما